Wandeling 3,1 km, duur 2 uur
Start en eindpunt: Halte Stuyvesantplein (tram 6 vanaf Den Haag Centraal).
Wandeling - Bezuidenhout-Oost
Over Bezuidenhout-Oost
Na de opening van het treinstation Rijnspoor in 1870 kregen particulieren belangstelling voor het gebied ten westen van de eeuwenoude Bezuidenhoutseweg. Hoewel door de zompige veengronden de ontwikkeling niet storm liep, werd rond 1918 op verschillende plaatsen in de wijk de Laan van Nieuw Oost-Indië bereikt. Het oostelijk deel werd bebouwd volgens het Algemeen Uitbreidingsplan van 1908, waarin het reeds door I.A. Lindo voorgestelde rechthoekige en diagonale stratenpatroon werd doorgetrokken tot aan de Molensloot, ter hoogte van de Veenmolen.
Architect H.P. Berlage legde het ruimtelijk hoofdaccent van Bezuidenhout-Oost bij het Stuyvesantplein. Het laatste deel van de wijk – een langgerekt bouwterrein langs de Molensloot, tussen de Bezuidenhoutseweg en de IJsclubweg – werd uitgewerkt onder supervisie van de jonge architect Cor van Eesteren. Die inbreng is het best bewaard gebleven rond het ruim opgezette De Eerensplein. Het deelplan Molensloot is herkenbaar aan de toepassing van gele bakstenen, grote raampartijen en prefab betonnen gevelelementen.
Het Bezuidenhout is in zijn totaliteit de meest heterogene wijk van Den Haag. Dit is toe te schrijven aan het vergissingsbombardement van 3 maart 1945, de wederopbouw, de kantorenbouw langs de Prinses Beatrixlaan (het latere Beatrixkwartier), de aanleg van de Utrechtse Baan en de stadsvernieuwing in Bezuidenhout- West.
Het na de Eerste Wereldoorlog gebouwde Bezuidenhout-Oost vormt binnen dit geheel qua ruimtelijk beeld een eenheid. Niet alleen domineert de architectuur van de Nieuwe Haagse School, de opzet van het uitbreidingsplan van 1908 is goed intact gebleven. Langs de Bezuidenhoutseweg staat echter nog wat bebouwing die voor 1900 werd gerealiseerd. Wederopbouwarchitectuur is aan te treffen in de omgeving van de Theresiastraat en de Laan van Nieuw Oost-Indië, aan de kant van het Haagse Bos.
THEMA’S: STEDELIJKE REGIE EN BOUWKUNDIG DETAILLEREN
De invloeden van Berlage is zichtbaar door de combinatie van een rechthoekig stratenpatroon met diagonale assen. Aan de zijden van het Haagse Bos en de Molensloot heeft de wijk een groene begrenzing. Het gevelbeeld wordt grotendeels bepaald door Haags portiekwoningen met plastisch vormgegeven erkers en portiekramen, waarbij veel oorspronkelijke details bewaard zijn gebleven.
Plan Molensloot vormt een ensemble met kenmerken van de Nieuwe Haagse School en het Nieuwe Bouwen. Het in de loop van jaren dertig gebouwde buurtje vormt een combinatie van gesloten bouwblokken en strokenbouw, waarbij op de kopgevels van de stroken Haagse portiekwoningen worden ontsloten. Slanke stalen kozijnen met grote glasvlakken, prefab betonvloeren met stalen balustrades en expressieve buitentrappen gaven het laatste deel van Bezuidenhout-Oost destijds een moderne uitstraling.
1 STUYVESANTPLEIN, 1918 (STEDELIJKE REGIE)
Het Stuyvesantplein vormt het hart van Bezuidenhout-Oost. Het ruim bemeten plein verbindt via een lijnsymmetrisch patroon maar liefst zes primaire en secundaire wegen. De Julianabron werd ontworpen door architect Jo Limburg en beeldhouwer Jan Altorf. Het monument stond vanaf 1910 op het Juliana van Stolbergplein, maar werd tijdens de wederopbouw van het Bezuidenhout verplaatst.
2 HAAGSE PORTIEKWONINGEN, STUYVESANTSTRAAT
115-381 EN 86-332, DIVERSE ARCHITECTEN, 1919-1925 (BOUWKUNDIG DETAILLEREN EN BEHOUD CULTUREEL ERFGOED)
De Stuyvesantstraat is een diagonale as aan weerszijden van het Stuyvesantplein, die bijna geheel Bezuidenhout- Oost doorsnijdt. Vooral het deel tussen het plein en de Merkusstraat vormt een eenheid met evenwichtige profielen van ritmisch gelede gevels van Haagse portiekwoningen. Behoud en herstel van kenmerkende details – waaronder portieklichten, betonlateien, siermetselwerk en glas in loodramen – kunnen bijdragen aan het versterken van het uniforme karakter.
3 NUTSSCHOOL, MERKUSSTRAAT 19, W.P.C. KNUTTEL, 1927-1929 (BOUWKUNDIG DETAILLEREN)
In 1927 besloot het Departement ’s-Gravenhage der Maatschappij tot Nut van het Algemeen de vijfde Nutsschool in Den Haag te bouwen. De sociaal bewogen architect W.P.C. Knuttel kreeg hiertoe de opdracht. Kenmerkend voor de nog in gebruik zijnde school is de zakelijke, kubische hoofdopzet met ranke, stalen kozijnen en de organische, stalen decoratie van de entreemuren.
4 HAAGSE PORTIEKWONINGEN, MERKUSSTRAAT 142-190, A.
CLAUS, 1926-1927 (BOUWKUNDIG DETAILLEREN EN BIJZONDERE WOONVORMEN)
Architect Aart Claus liet geen mogelijkheid onbenut om zijn rechtlijnige baksteenarchitectuur te verlevendigen met elementen van de Amsterdamse School. De portiektraveeën in de gevelwand aan de Merkusstraat zijn verdiept, waarmee enkele woningen konden worden voorzien van erkers en loggia’s met golvend gemetselde borstweringen. De toepassing van buitenruimtes aan de straatzijde was destijds ongebruikelijk.
5 WINKELGALERIJ MET ETAGEWONINGEN EN BENEDENEN BOVENWONINGEN, DE EERENSPLEIN, MERKUSSTRAAT EN THERESIASTRAAT, C. VAN EESTEREN, MERKELBACH & KARSTEN EN DIVERSE ARCHITECTEN, 1929-1935 (STEDELIJKE REGIE EN BOUWKUNDIG DETAILLEREN)
Het plein vormt de aansluiting tussen de Theresiastraat en de Stuyvesantstraat en de secundaire routes van de Merkusstraat en de Carel Reinierszkade. Tussen de ‘vork’ van de Theresiastraat en de Merkusstraat markeert een vierlaags bouwblok met etagewoningen op een transparante winkelplint de symmetrische kop van het plein. De beide rijwegen van het De Eerensplein werden symmetrisch bebouwd met stroken beneden- en bovenwoningen, met buitentrappen op de kopgevels en stijlkenmerken van het Nieuwe Bouwen. Cor van Eesteren ontwierp de gevels van dit ensemble in deelplan Molensloot.
6 HAAGSE PORTIEKWONINGEN, CORNELIS VAN DER LIJNSTRAAT 1-17, J.P. VERMEER, 1938-1939 (BOUWKUNDIG DETAILLEREN)
De strook met ruime Haagse portiekwoningen verving het aan de Bezuidenhoutseweg gelegen café Overbosch. Kenmerkend voor J.P. Vermeer is de zakelijke interpretatie van de baksteenarchitectuur van de Nieuwe Haagse School. Dat is ook zichtbaar aan de flatwoningen aan de Bezuidenhoutseweg, die onderdeel vormden van het bouwplan.
7 HAAGSE PORTIEKWONINGEN, EENGEZINSWONINGEN EN BENEDEN- EN BOVENWONINGEN, CAREL REINIERSZKADE 7-321, 1933- 1938, DIVERSE ARCHITECTEN (STEDELIJKE REGIE EN BOUWKUNDIG DETAILLEREN)
Het gevelbeeld van de woningen is per bouwstrook over de volle lengte van kade op hoofdlijnen bepaald door Cor van Eesteren, supervisor van deelplan Molensloot. Bij de uitwerking van de woningtypen werden diverse Haagse architecten betrokken. Kenmerkend voor het deel tussen de Bezuidenhoutseweg en het De Eerensplein is de combinatie van eengezinswoningen met beneden- en bovenwoningen. Betonnen prefab gevelelementen en grote glasvlakken verschaffen de woningen een zakelijk karakter.
8 DAKOPBOUW BOVEN HOEKWONING, CAREL REINIERSZKADE 63, STUDIOSCHAEFFER, 2012 (BEHOUD CULTUREEL ERFGOED)
Hoewel de verticale uitbreiding een inbreuk vormt op de symmetrische opzet van het door Cor van Eesteren ontworpen ensemble rond het De Eerensplein, is de architectonische uitwerking van dermate hoge kwaliteit dat drager en opbouw een architectonisch geheel vormen. Op de hoek met het plein is de gevel doorgemetseld en zijn in de opbouw stalen kozijnen toegepast, conform de originele kozijnen van de hoekwoning. Aan de achterzijde is extra ruimte gecreëerd door een uitkragend volume met een glazen vliesgevel.
9 BEDRIJFSRUIMTES EN BOVENWONINGEN, VAN HEUTSZSTRAAT 13-15 EN 75-77, C. VAN EESTEREN EN DIVERSE ARCHITECTEN, 1931-1932 (STEDELIJKE REGIE EN BOUWKUNDIG DETAILLEREN)
de Loudonstraat ter hoogte van de Van Heutszstraat bij een groot rechthoekig plein met groen en strokenbouw. De koppen van de stroken werden door supervisor Van Eesteren benut voor de woningontsluitingen. De meest spectaculaire variant toont een ‘aerodynamisch’ vormgegeven betondak, als overluifeling van buitentrappen voor de woningen boven bedrijfsruimtes. Met het verlengen van de Loudonstraat in ’t Loo (alsmede de toegenomen verkeersdrukte en versnippering van het groen) wordt de symmetrische opzet nog maar in beperkte mate ervaren.
10 HAAGSE PORTIEKWONINGEN, LOUDONSTRAAT 33-67, A.N. SCHIPPERS, 1930 (BOUWKUNDIG DETAILLEREN)
In de tweede helft van de jaren twintig slaagden veel Haagse architecten erin Haagse portiekwoning plastisch vorm te geven. De bouwstrook aan de Loudonstraat valt op door de meanderende baksteengevel, waarin ter hoogte van de portiekruimtes voor de parterrewoningen een entreegebied werd gecreëerd en de bovenwoningen konden worden voorzien van loggia’s.
11 HAAGSE PORTIEKWONINGEN, SIBERGSTRAAT 21-43,
A.N. SCHIPPERS, 1929 (BOUWKUNDIG DETAILLEREN EN BEHOUD CULTUREEL ERFGOED)
Het strookje Haagse portiekwoningen kan wat betreft architectonische plasticiteit tot de krachtigste ontwerpen van Arie Schippers worden gerekend. Dit geldt vooral voor het portiektravee waarin een niveauverschil tussen de woningen aan weerszijden met expressieve belijningen tot uitdrukking komt. Renovatie en onderhoud van de op het zuiden georiënteerde woningen dragen bij aan het verzorgde gevelbeeld.
12 HAAGSE PORTIEKWONINGEN, VAN REESSTRAAT 10-98, J.J. BRANDES, 1929-1930 (BOUWKUNDIG DETAILLEREN)
Co Brandes was een architect die door gevoel voor maatverhoudingen en liefde voor het bouwkundig detail elk woningtype extra cachet kon geven. Dat gold ook voor de portiekwoningen aan deze rustige woonstraat, waarbij de parterrewoningen werden voorzien van voortuinen. Opvallende elementen zijn de portiekramen, glasstroken boven de voordeuren, erkers met glas in lood en het siermetselwerk in de portiekramen.
13 VM VAN HEUTSZSCHOOL, VAN HEUTSZSTRAAT 12, C. VAN EESTEREN, 1928-1931 (BEHOUD CULTUREEL ERFGOED)
Twee als onderdeel van een ensemble ontworpen schoolgebouwen aan de toenmalige stadsrand hadden een vergelijkbaar gevelbeeld. De in de loop van de tijd afzwakkende samenhang verdween volledig toen in 2000 de Prinses Ireneschool werd afgebroken. In de Van Heutszschool werd in 2014 het Buurthuis van de Toekomst PuntZuid ondergebracht. Het gebouw heeft net als de overige woongebouwen in Molensloot de plasticiteit van de Nieuwe Haagse School, gecombineerd met elementen van het Nieuwe Bouwen.
14 HAAGSE PORTIEKWONINGEN, IJSCLUBWEG 2-18, VAN HEUTSZSTRAAT 102-110, A.N. SCHIPPERS, 1929-1930 (BOUWKUNDIG DETAILLEREN)
Mede ten gevolge van de crisis trad in de bouw vanaf 1930 een verzakelijking in. Grote raampartijen en prefab betonnen gevelelementen geven hieraan uitdrukking. De hoekverdraaiingen en plasticiteit van het blok met Haagse portiekwoningen zijn afgeleid uit de samenkomst van de Juliana van Stolberglaan en de Van Heutszstraat bij de IJsclubweg. De toepassing van gele baksteen toont dat het project destijds onderdeel vormde van het deelplan Molensloot.
15 HAAGSE PORTIEKWONINGEN, JULIANA VAN STOLBERGLAAN 241-411 EN 310-488, SCHENKKADE 365-381, J.J. BRANDES EN W. MIKMAK, 1927-1929 (STEDELIJKE REGIE EN BOUWKUNDIG DETAILLEREN)
De vanaf 1927 gebouwde gevelwanden van een aantal gesloten bouwblokken aan de Juliana van Stolberglaan en de Schenkkade vormen een eenheid. Zelden hebben Haagse portiekwoningen zoveel plastiek en verfijnde detaillering gekregen. Het was destijds een voorbeeld van ‘opgedrongen architectuur’. Brandes werd door de gemeente benaderd nadat het bouwplan van De Bruyne en Reinerie herhaaldelijk door de Schoonheidscommissie was afgewezen. Hij ontwierp een gevelschema op basis van de bestaande maatvoering en plattegronden.
16 WONINGEN, STUYVESANTPLEIN 56-59, BUIJS EN LÜRSEN,
1925 (BOUWKUNDIG DETAILLEREN)
In opdracht van het garagebedrijf J.W.van der Gun ontwierpen Jan Buijs en Joan Lürsen een bouwstrookje dat symmetrisch georiënteerd is ten opzichte van de lange zijde van het plein. Door verspringende gevels en bijzondere metselverbanden kan het project tot de Nieuwe Haagse School worden gerekend.In 1942 verhuisde Jan Buijs van de Statenlaan naar Stuyvesantplein 23, waar hij een kamer huurde, met uitzicht op zijn eigen project. In de jaren tachtig maakte Van der Gun plaats voor een supermarkt.
Liever onder leiding van een gids de architectuur van de Nieuwe Haagse School bekijken of meer weten?
In de agenda vind je informatie over tours en andere activiteiten. Of neem contact op voor een maatwerk excursie met 100jaar@nieuwehaagseschool.nl
Een gedrukte versie van deze wandeling is verkrijgbaar bij VVV Den Haag, Spui 68
Fotografie: Peter de Ruig
Historische foto’s Gemeentearchief Den Haag